Phân biệt các loại chất kích thích và mức độ nguy hiểm

Trong thời đại hiện nay, việc tiếp cận với các chất kích thích trở nên dễ dàng hơn bao giờ hết, từ ly cà phê buổi sáng cho đến những chất gây nghiện nguy hiểm bị cấm. Tuy nhiên, không phải ai cũng hiểu rõ ranh giới giữa “hợp pháp – an toàn”. Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn phân biệt rõ hơn các loại chất kích thích phổ biến cũng như đánh giá mức độ nguy hiểm của từng loại để đưa ra những lựa chọn đúng đắn cho sức khỏe và cuộc sống.

Phân loại các chất kích thích phổ biến

Không phải chất kích thích nào cũng bất hợp pháp. Việc phân loại rõ ràng sẽ giúp chúng ta hiểu đâu là chất nên cẩn trọng khi sử dụng, và đâu là chất cần tránh xa tuyệt đối.

Chất kích thích là những hợp chất hóa học hoặc tự nhiên có tác dụng tác động lên hệ thần kinh trung ương, làm thay đổi nhận thức, cảm xúc, trạng thái tỉnh táo và hành vi. Có thể bạn đang sử dụng chất kích thích mỗi ngày mà không nhận ra, ví dụ như một ly cà phê buổi sáng để tỉnh táo, một điếu thuốc lá sau bữa ăn, hoặc một ly bia vào cuối tuần.

1. Nhóm hợp pháp: Bao gồm những chất được phép sử dụng công khai nhưng có thể gây hại nếu lạm dụng. Ví dụ: cafein, nicotin, rượu.
2. Nhóm bất hợp pháp (bị kiểm soát): Là các chất bị cấm sử dụng hoặc chỉ được sử dụng trong nghiên cứu, điều trị đặc biệt vì có nguy cơ gây nghiện cao và ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe như ma túy, methamphetamine, LSD, ketamine,…

Việc phân loại giúp người dùng có nhận thức rõ ràng và tránh lẫn lộn giữa những sản phẩm “hợp pháp nhưng nguy hiểm” với những chất “bất hợp pháp tuyệt đối cấm động đến”.

Chất kích thích hợp pháp

Hợp pháp không đồng nghĩa với vô hại. Cafe, thuốc lá và rượu được tiêu thụ hàng ngày, nhưng nếu không kiểm soát, chúng có thể gây nghiện và hủy hoại sức khỏe âm thầm.

1. Cafein

Cafein là chất kích thích phổ biến nhất thế giới, có trong cà phê, trà, nước tăng lực và chocolate. Nó kích hoạt hệ thần kinh trung ương, giúp tăng tỉnh táo, giảm cảm giác mệt mỏi. Tuy nhiên, dùng quá 400mg/ngày (tương đương 4 ly cà phê đậm) có thể gây rối loạn nhịp tim, mất ngủ, run tay và lo âu.

2. Nicotin

Là thành phần chính trong thuốc lá, nicotin gây nghiện cực mạnh. Khi hút thuốc, nicotin làm tăng dopamine, đây là chất dẫn truyền thần kinh liên quan đến khoái cảm, khiến người dùng thấy thư giãn. Nhưng đi kèm là nguy cơ ung thư phổi, bệnh tim mạch, đột quỵ. Theo WHO, thuốc lá gây tử vong cho hơn 8 triệu người mỗi năm.

3. Rượu (Ethanol)

Rượu là chất ức chế thần kinh, làm giảm kiểm soát hành vi, ảnh hưởng đến phán đoán và vận động. Uống rượu mức nhẹ có thể giúp thư giãn, nhưng lạm dụng gây tổn thương gan, thần kinh, suy giảm trí nhớ và dễ dẫn đến bạo lực. Việt Nam nằm trong nhóm có tỷ lệ tử vong liên quan đến rượu cao nhất khu vực Đông Nam Á.

Chất kích thích bị cấm

Khi nhắc đến chất kích thích nguy hiểm, đa phần mọi người nghĩ ngay đến ma túy. Nhưng trên thực tế, có rất nhiều chất khác cũng nguy hiểm không kém, với tác động đến não bộ cực kỳ mạnh mẽ và lâu dài.

1. Ma túy (Heroin, cocaine, thuốc phiện)

Đây là nhóm chất kích thích/ức chế thần kinh có khả năng gây nghiện cao nhất. Chúng kích thích não tiết ra dopamine ở mức cực cao, gây cảm giác hưng phấn nhưng rất nhanh khiến người dùng rơi vào trạng thái phụ thuộc. Tác hại gồm ảo giác, suy nhược, co giật, ngừng tim, và tử vong.

2. Methamphetamine (ma túy đá)

Là chất kích thích tổng hợp cực mạnh, làm tăng hoạt động thần kinh, tạo cảm giác tỉnh táo, không cần ngủ, ăn. Nhưng sau “cơn phê” là trầm cảm, loạn thần, rối loạn tâm thần và tổn thương vĩnh viễn các tế bào não.

3. LSD (axit lysergic diethylamide)

LSD gây ảo giác thị giác, thính giác và cảm giác mạnh mẽ, khiến người dùng mất kiểm soát hành vi. Dù không gây nghiện về thể chất, LSD gây nghiện tâm lý và có thể dẫn đến rối loạn tâm thần nghiêm trọng.

4. Ketamine

Là thuốc gây mê dùng trong thú y, nhưng bị lạm dụng như chất kích thích gây ảo giác mạnh. Gây mất cảm giác, hoang tưởng, ảnh hưởng trí nhớ và khả năng học tập.

So sánh mức độ gây nghiện của các chất kích thích

Không phải chất nào cũng có khả năng gây nghiện giống nhau. Có chất gây nghiện tức thì, có chất ảnh hưởng từ từ. Hiểu rõ điều này giúp bạn đưa ra lựa chọn an toàn hơn.

Thang điểm nghiện của các chất 

• Nicotin: Gây nghiện nhanh, khó bỏ dù đã cai nhiều lần.
• Methamphetamine: Gây lệ thuộc tâm thần mạnh, dễ loạn thần kinh.
• Rượu: Gây nghiện thể chất và tâm lý, khó kiểm soát hành vi.
• Cafein: Gây nghiện nhẹ, nhưng có triệu chứng cai như đau đầu, mệt mỏi.

Mức độ tổn hại không chỉ phụ thuộc vào chất, mà còn vào tần suất sử dụng, liều lượng và độ tuổi bắt đầu. Những người trẻ dưới 25 tuổi, đây là giai đoạn não bộ chưa hoàn thiện, khi sử dụng chất kích thích sẽ dễ bị tổn thương thần kinh lâu dài.

Tác hại lâu dài của việc sử dụng chất kích thích

Bạn có thể cảm thấy “phê” trong vài giờ, nhưng hậu quả có thể kéo dài cả đời. Những tác động đến hệ thần kinh, gan, tim mạch, và sức khỏe tâm thần là điều không thể xem nhẹ.

1. Hệ thần kinh: Chất kích thích phá hủy các tế bào thần kinh, gây mất trí nhớ, loạn thần, ảo giác. Với người dùng lâu năm, các tổn thương này gần như không phục hồi. Trường hợp nặng có thể gây sa sút trí tuệ sớm (giống Alzheimer).
2. Gan và thận: Các chất kích thích, đặc biệt là rượu và ma túy, gây viêm gan, xơ gan, suy gan. Ketamine và amphetamine gây độc thận, tăng nguy cơ suy thận mạn.
3. Tim mạch và huyết áp: Chất kích thích làm tim đập nhanh, tăng huyết áp, dễ gây đột quỵ hoặc nhồi máu cơ tim, kể cả ở người trẻ. Rượu làm rối loạn nhịp tim và suy tim.
4. Sức khỏe tâm thần: Sử dụng chất kích thích làm tăng nguy cơ trầm cảm, rối loạn lo âu, hoang tưởng và hành vi bạo lực. Ở nhiều ca bệnh tâm thần, gốc rễ là từ lạm dụng chất trong quá khứ.
5. Xã hội và mối quan hệ: Người nghiện thường mất khả năng kiểm soát bản thân, gây ảnh hưởng xấu đến công việc, gia đình, hôn nhân. Nhiều người phải rơi vào cảnh tù tội, cô lập xã hội hoặc vô gia cư.

Kết Luận

Dù hợp pháp hay bất hợp pháp, chất kích thích đều có ảnh hưởng đến sức khỏe nếu lạm dụng. Việc hiểu rõ từng loại, mức độ nguy hiểm và cơ chế tác động sẽ giúp bạn có lựa chọn sáng suốt hơn.